Kavram Haritası Nedir?
 |
| Resim 1: J. D. Novak |
Kavram haritası bilgilerin görsel olarak aktarılmasını sağlayan bir tekniktir. Kavram haritasının fikir üretme, değerlendirme, fikirleri düzenleme gibi birçok kullanım alanı vardır. Bir tür bilginin sunum şeklidir. Çizgilerle kavramlar arası ilişkileri gösteren, kavramları hiyerarşiye sokan bir sistemdir.
 |
| Resim 2: D. Ausubel |
Kavram Haritaları Nasıl Hazırlanabilir?
Kavram haritalar esas itibari ile aşağıdaki altı maddede belirtilen özellikleri içerir:
a) Kavramların seçimi (Bir konunun anlaşılması için gerekli olan önemli kavramların tespiti),
b) Hiyerarşi (Seçilen kavramları en genel olandan özele doğru sıralama),
c) Ara bağlantılar (Hiyerarşik akışı gösteren, kavramlar arasında ilişkilerin oklarla belirlenmesi),
d) Çapraz bağlantılar (Aynı veya farklı hiyerarşik seviyelerdeki kavramlar arasındaki bağlantı),
e) Ara ve çapraz bağlantıların adlandırılması (Oklarla belirtilen kavramlar arasındaki ilişkilere sahiptir, içerir gibi fillerin konması)
f) Önermeler: Kavram haritasında birbirine bağlanmış iki kavram ve aralarındaki ilişki bir önerme oluşturur.
 |
| Kavram Haritası Örneği |
Kavram Haritalarını Sunma Yolları
Kavram Haritalarının Kullanım Amaçları
Kavram haritaları; bilgileri organize hale getirmede, öğrencilerle kavramların anlamları üzerinde tartışmada, öğretim öncesinde hazırlanan kavram haritalarıyla öğrencilerin sahip olduğu ön kavramlar arası ilişkilerin belirlenmesinde, kavram yanılgılarının tespitinde ve giderilmesinde, yüksek seviyeli düşünme yeteneği geliştirmede, ve öğrencilerin kavramsal anlamalarını değerlendirmede kullanılabilir.
Gaines 2002 yılında kavram haritalarının kullanım amaçlarını aşağıda verildiği gibi sıralamıştır:
1. Yaratıcılık aracı: Aynen beyin fırtınasında olduğu gibi, öğrenci kavramları seçmede, bağlantı kelimelerini bulmada tamamen özgürdür. Bu arada yeni kavram ve ilişkilerin keşfi kolaylaşır.
2. Büyük metinleri tasarlama aracı: Özellikle bilgisayar yazılımları sayesinde karmaşık bir konu haritalandırılır.
3. İletişim aracı: Öğrenci kendi kavramlarını diğer arkadaşlarıyla paylaşır. Kavram
haritası tüm bir grubun görüşlerini de taşıyor olabilir. Kavramlar ve bağlantılar
tartışılır, böylece işbirlikli öğrenme sağlanır.
4. Öğrenme aracı: Novak’ın ana amacı kavram haritalarının bir öğrenme aracı
olarak kullanılmasıdır. Yapılandırmacı öğrenme yeni bilginin eskilerine entegre
edilmesini öngörür. Kavramlar arasındaki ilişkilere dikkat çekilir. Deneyimlerle
öğrenilen kavramlar kavram haritaları ile şekillenir. Ayrıca öğrenciler en iyi
düşünme becerilerini burada geliştirecektir
5. Problem çözme aracı: Eğitimdeki problem çözme yollarından birisidir.
Alternatif yollar kullanarak problem çözme becerilerini yükseltir. Problem
çözme, eğitimde genelde küçük gruplarda başarılı olurken kalabalık gruplarda bu
stratejinin kavram haritalarının içinde kullanımı verimi arttıracaktır.
6. Değerlendirme aracı: Öğrenciler bir sınavda kendi kavram haritalarını çıkarır
veya boşlukları doldurur. Tek başına uygulanmasındansa diğer değerlendirme
araçlarıyla bir zenginlik içinde sunulması faydalı olacaktır.
Kavram Haritalarının Bir Ölçme Değerlendirme Aracı Olarak Kullanımı
Çoğunlukla bir öğrenme ve öğretme tekniği olarak kullanılan kavram haritaları bir öğrencinin herhangi bir bilgisine ilişkin yapı ve organizasyonu da ölçebilen bir tamamlayıcı değerlendirme tekniği olarak da kullanılabilir.
Öğrenciler tarafından yapılan kavram haritaları farklı şekillerde değerlendirilebilir.
Novak ve Gowin (1984) tarafından kavram haritalarını değerlendirme aracı olarak kullanmak amacıyla aşağıdaki model geliştirilmiştir.
 |
| Kavram Haritası Değerlendirme Modeli |
Bu modele göre;
a) Bağlantı kelimeleri ve oklarla belirtilen iki kavram arasındaki her anlamlı ve doğru önerme için 1 puan,
b) İster merkezden uçlara, isterse yukarıdan aşağıya olsun genelden özele gidişi gösteren her hiyerarşi basamağı için 5 puan,
c) Aynı seviyedeki veya farklı seviyedeki hiyerarşi basamağında bulunan kavramlar arasında yapılan geçerli ve önemli çapraz bağlantılar için 10 puan,
d) Haritadaki her özel kavram için verilen geçerli örnekler için 1 puan verilir.
Bu yaklaşıma ek olarak bütüncül bir puanlama ölçeği ile de öğrencilerin kavram haritaları değerlendirilebilir. Bu puanlama öğretmenin adım adım kavram haritasının bütününe ilişkin bir yargıya varmasına fırsat sağlar.
 |
| Kavram Haritası İçin Bütüncül Puanlama Ölçeği |
Eğitimde Değerlendirme Aracı Olarak Kavram Haritalarının Önemi
Kavram haritalarının bir ölçme ve değerlendirme aracı olarak kullanılması, öğretmenlere özellikle öğrencilerinin kavramlara yükledikleri anlamları keşfetmede, farklı öneme sahip kavramlar
arası ve kavramlar ile kavram örnekleri arasındaki
ilişkileri nasıl kurduklarını anlamada diğer bir çok
tekniğe kıyasla detaylı bilgiler sunar. Öğretim öncesi ve sonrası hazırlanan kavram haritalarının
karşılaştırılmasıyla da öğrencilerin kavramsal anlamalarındaki değişim belirlenebilir. Bununla beraber, öğretmenler öğrencilerinin hazırladıkları kavram haritalarını değerlendirmek suretiyle, öğrencileri arasındaki farklı öğrenme şekillerini ve
bireysel farklılıkları da tespit edebilirler.
Kavram Haritalarının Avantajları
1. Öğrencilerin birbiriyle ilişkili kavramları, bir sıra halinde öğrenmesini sağlar.
2. Öğrenciler sınava hazırlanırken, öğrencinin konuyu tüm boyutlarıyla görmesini
ve konuyu özetlemesini sağlar.
3. Kavramların konu içerisindeki tam yerini göstererek, konuda geçen diğer
kavramlardan niçin ayrıldığını öğrencinin görmesini sağlar.
4. Kavram haritaları dinamik olup, öğrencinin edindiği bilgiler arttıkça, haritaya
yeni kavramlar eklenir. Böylece kavram haritaları öğrenmede sürekliliği sağlar.
5. Öğretmenin konu öncesinde hazırlık yapmasında özellikle konunun çerçevesini
ve planını çizmesine olanak sağlar.
6. Kavramları somutlaştırır, zihin dünyasından çıkarır ve somut şeylerin
öğrenilmesini kolaylaştırır.
7. Yanlış kavramsallaşmayı önler.
8. Öğretim ortamını zenginleştirir.
9. Anlamlı öğrenmeyi sağlar.
10. Öğrenci ve öğretmenlerin düşüncelerini dağınıklıklardan kurtarır.
11. Öğrenilenlerin kalıcı olmasını sağlar.
12. Öğrenme güçlüğü çeken öğrencilere yardımcı olur.
13. Öğrencilerin karmaşık yapıları bir bütün olarak algılamalarını sağlar.
14. Öğretmene bir konu alanında öğrencilerin sahip olduğu bilgileri gözlemleme ve
hangi öğrencinin daha çok yardıma ihtiyacı olduğunu ayırt edebilme şansı tanır.
15. Anlam uzlaşmalarına (negotiation) yardımcı olur.
16. Öğrenci portföyünden gelişimin takip edilmesinde etkilidir.
Kavram Haritalarının Dezavantajları
1. Karmaşık kavram haritaları birçok bağıntı ve çizgi içermesi dolayısıyla
öğrencilerin zihninde karmaşaya yol açabilir.
2. Kısıtlı öğrenme zamanları olan öğretmenler için kavram haritalarını
yapılandırmak ve değerlendirmek bir zaman kaybı olarak görülebilir.
3. Kavram haritasının uygulanacağı yaş grubu önemlidir. Özellikle küçük yaş
gruplarında kavram yanılgıları oluşabilir.
4. Kavram haritaları öğretmen tarafından iyi tanımlanmamış olabilir. Öğrenciler
öğrenilmesi istenen öğrenmelere değil de başka konulara yönelebilir.
5. Öğretmen kavram haritası ile ilgili olarak yeterli bilgiye sahip olmayabilir. Bu
durum öğrencilerin motivasyonunu azaltabilir.
6. Öğretmen rehber niteliğini doğru uygulamayabilir. Öğrencilerin doğru ve
yanlışlarına sık sık müdahale ederek öğrencinin kendi yapılandırmasını
bozabilir.
7. Ülkemizde sınıf mevcutlarının fazla olması kavram haritaları için en büyük
engellerden birisidir. Kalabalık gruplarda sınıf içi düzenin sağlanması,
öğretmenlerin öğrencilerdeki davranış değişikliklerini takip etmesi güçtür.
8. Grup içi çalışmalar sırasında öğrenciler arasında bazı anlaşmazlıklar çıkabilir,
bazı öğrenciler bilgilerini arkadaşlarıyla paylaşmak istemeyebilir veya bazı
gruplarda birkaç çalışkan öğrenci tüm grubu yönlendirebilir.
9. Kavram haritaları her konuya başarıyla uygulanmayabilir. Dolayısıyla
öğretmenlerin farklı konularda farklı stratejileri kullanmaları durumunda, başarı
oranlarının artacağı şüphesizdir.
Kavram Haritalarının Bilgisayar Yardımıyla Yapılması
Kavram
haritalarının yaratılmasında bilgisayar uygulamaları önemli bir destek sağlar. Otomatik
kutucuklar ile bütün harita kolay bir şekilde çıkarılabilir. Ayrıca bilgisayar ile haritanın
tekrar düzenlenmesi daha kolaydır.
Bilgisayar destekli kavram haritalarının
1) kaydedilebilir olma,
2) istenildiğinde
yazdırılabilme, değişiklik yapabilme,
3) çok büyük haritalar oluşturabilme,
4)
birleştirilebilme, odaklanabilme ve
5) araştırmaya sevk edici olma gibi faydaları vardır.
Kavram haritalarının bilgisayar destekli olarak oluşturulmasında pek çok yazılım
kullanılmaktadır. Aşağıda örnek bir yazılım gösterilmiştir.
Konu İle İlgili Videolar
Kaynakça.
Bahar, Mehmet vd. Geleneksel-Tamamlayıcı Ölçme ve Değerlendirme Teknikleri Öğretmen El Kitabı. Ankara: Pegem Akademi, 7.Basım, 2015
Kaya, O. Nafiz. "Eğitimde Alternatif Bir Değerlendirme Yolu: Kavram Haritaları". Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 25 (2003), 265-271.
Kılınç, Ahmet. "Bir Öğretim Stratejisi Olarak Kavram Haritalarının Kullanımı". Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 4/2 (2007) 21-48.
Yorumlar
Yorum Gönder